Zabezpieczenie majątkowe w postępowaniu przygotowawczym

Zabezpieczenie majątkowe stanowi jeden z najczęściej stosowanych środków przymusu przez organy postępowania przygotowawczego. Polega ono na zastosowaniu przez prokuratora różnego rodzaju narzędzi (m. in. ustanowienie zakazu zbywania i obciążania, ustanowienie hipoteki przymusowej i inne) polegających na ograniczeniu możliwości dysponowania swoim majątkiem przez podejrzanego na etapie postępowania przygotowawczego, przed wniesieniem aktu oskarżenia do sądu, w celu zabezpieczenia wykonania potencjalnego przyszłego wyroku. Z uwagi na swój charakter zabezpieczenie majątkowe związane jest ze znaczącym obciążeniem podejrzanego, wobec którego jest ono stosowane. Na jakich podstawach oraz jak długo środek ten może być stosowany,
jak również czy możliwe jest jego uchylenie lub zmiana?

W pierwszej kolejności podkreślenia wymaga, że zabezpieczenie majątkowe jako instytucja prawna stosowane jest zarówno w prawie cywilnym, jak i w prawie karnym. W sprawach cywilnych zabezpieczenie majątkowe stosowane jest m. in. w celu zabezpieczenia majątku dłużnika, umożliwiając tym samym egzekucję roszczeń przez wierzyciela, czy też w celu zabezpieczenia majątku przed jego utratą w różnego rodzaju stosunkach cywilnoprawnych. Najczęściej jednak z terminem zabezpieczenie majątkowe spotkać się można w sprawach karnych, na etapie postępowania przygotowawczego.

Ustawodawca przewidział możliwość zastosowania zabezpieczenia majątkowego
w Rozdziale 32 Kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z art. 291 § 1 „w razie zarzucenia oskarżonemu (odpowiednio podejrzanemu na etapie postępowania przygotowawczego) popełnienia przestępstwa, za które lub w związku z którym można orzec odpowiednio grzywnę, świadczenie pieniężne, przepadek, środek kompensacyjny lub zwrot pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi korzyści majątkowej jaką sprawa osiągnął
z popełnionego przestępstwa, albo jej równowartości może z urzędu nastąpić zabezpieczenie wykonania tego orzeczenia na mieniu oskarżonemu lub na mieniu, o którym mowa w art. 45 § 2 Kodeksu karnego jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione”. Zatem zabezpieczenie majątkowe nie może zostać zastosowane w każdej sprawie karnej,
a jedynie w takiej, w której konsekwencją wyroku będzie konieczność zapłaty określonych środków pieniężnych lub zwrotu tych środków i jednocześnie istnieje realne i uzasadniona obawa, że wykonanie ewentualnego orzeczenia bez zastosowania zabezpieczenia majątkowego będzie niemożliwe lub co najmniej znacząco utrudnione. Skutkiem powyższego zabezpieczenie majątkowe najczęściej stosowane będzie w sprawach
o charakterze karnoskarbowym.

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że środki przymusu (w tym również zabezpieczenie majątkowe) stanowią prawnie dopuszczalne ograniczenia praw obywatelskich, które podyktowane są potrzebami wymiaru sprawiedliwości i tylko w takim zakresie powinny ograniczać swobodę działania uczestników postępowania. Celem zabezpieczenia majątkowego jest bowiem „zabezpieczenie na mieniu oskarżonego (odpowiednio podejrzanego na etapie postępowania przygotowawczego) wykonania przyszłego orzeczenia, a mianowicie kar i środków karnych o charakterze majątkowym, które mogą zostać orzeczone w wyroku sądowym, roszczeń odszkodowawczych zasądzonych
w postępowaniu karnym, a także kosztów sądowych (Komentarz do art. 291 k.p.k. (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz 2020, wyd. 4 red. J. Skorupka). Zabezpieczenie majątkowe ma więc charakter gwarancyjny, zapewniający wykonanie ewentualnego orzeczenia przez podejrzanego, co oznacza jednoznacznie, że stosowane być powinno jedynie fakultatywnie tj. jeżeli okoliczności danej sprawy wskazują na potrzebę zastosowania takiego środka. Tym samym w żadnej mierze nie powinno być on stosowane na zasadzie automatyzmu np. w następstwie przedstawienia podejrzanemu postanowienia o przedstawieniu zarzutów ani też w celu uzyskania określonego rodzaju korzyści procesowych przez organy postępowania przygotowawczego tj. np. uzyskania przyznania się podejrzanego do winy, wskazania innych uczestników przestępstwa, ujawnienia informacji istotnych z punktu widzenia organów dla toczącego się postępowania. Innymi słowy omawiany środek nie może mieć charakteru wymuszającego, a wyłącznie charakter niejako zabezpieczający. Stosowanie zabezpieczenia majątkowego nie jest przy tym uprawnieniem zupełnie swobodnym prokuratora, lecz wymaga spełnienia określonych przesłanek uprawniających do zastosowania omawianego środka.

Przesłankami dopuszczalności zastosowania zabezpieczenia majątkowego są kolejno:

1. stwierdzenie prawdopodobnego faktu popełnienia przestępstwa,
2. przejście postępowania przygotowawczego w fazę in personam,
3. zagrożenie zarzucanego podejrzanemu przestępstwa karami lub środkami karnymi
   o charakterze majątkowym oraz
4. wystąpienie uzasadnionej obawy niewykonania lub znaczących trudności w wykonaniu orzeczenia przez podejrzanego w przypadku braku zastosowania zabezpieczenia majątkowego.
   
   

W doktrynie i orzecznictwie zarówno sądów powszechnych, jak i Sądu Najwyższego powszechnie wskazuje się na konieczność wystąpienia łącznie wszystkich przesłanek.

W praktyce największe kontrowersje wzbudzać będzie wykazanie spełnienia przesłanki stwierdzenia prawdopodobnego faktu popełnienia przestępstwa oraz wystąpienia uzasadnionej obawy niewykonania lub znaczących trudności w wykonaniu orzeczenia przez podejrzanego w przypadku braku zastosowania zabezpieczenia majątkowego. Przejście postępowania przygotowawczego w fazę in personam (z fazy in rem) czyli z etapu postępowania „w sprawie” do postępowania „przeciwko osobie” następuje bowiem z chwilą wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, skutkiem czego w momencie, w którym podejrzanemu postawione zostaną zarzuty, dochodzi już do skutecznej realizacji omawianej przesłanki. Zagrożenie karami lub środkami karnymi o charakterze majątkowym wynika z charakteru przedstawionych podejrzanemu zarzutów, w związku
z czym również realizacja tej przesłanki nie powinna budzić większych kontrowersji. Niejednokrotnie jednak organy postępowania przygotowawczego w sposób subiektywny
i wybiórczy wykazują realizację przesłanki stwierdzenia prawdopodobnego faktu popełnienia przestępstwa np. poprzez ogólne wskazanie, że ze zgromadzonego w sprawie dotychczas materiału dowodowego wynika wysokie prawdopodobieństwo popełnienia zarzucanych czynów. Przesłanka uzasadnionej obawy niewykonania lub trudności
w wykonaniu orzeczenia często wykazywana jest na podobnej zasadzie, a dodatkowo służy organom postępowania przygotowawczego do zajęcia całości majątku podejrzanego, który były one w stanie ustalić na moment wydawania postanowienia o przedstawieniu zarzutów.

Fakultatywność stosowania zabezpieczenia majątkowego wyrażana jest zarówno
w orzecznictwie, jak i w literaturze przedmiotu. Tytułem przykładu, zgodnie
z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 13 sierpnia 2018 r. sygn. akt VII KZ 8/18 „zabezpieczenie majątkowe stanowi istotne ograniczenie prawa do dysponowania swoim mieniem przez osobę, która w trakcie trwania postępowania karnego korzysta
z domniemania niewinności, w konsekwencji czego jego stosowanie powinno być ograniczone, jeżeli w świetle okoliczności sprawy rysuje się realna szansa wykonania kary i wyegzekwowania ww. środków karnych, kompensacyjnych także bez tego środka przymusu”.

Stosowanie zabezpieczenia majątkowego powinno każdorazowo znajdować oparcie
w stanie faktycznym danej sprawy, a jego stosowanie powinno być swego rodzaju ostatecznością. Powyższe rozumowanie znajduje aprobatę również w literaturze przedmiotu. Fakultatywność omawianego środka sprowadza się o uznania, że „brak jest podstaw od uznania, że zabezpieczenie majątkowe powinno być sto­sowane w każdej sprawie, ponieważ nie jest to instytucja mająca charak­ter obligatoryjny. Powinno być stosowane jedynie wówczas, gdy kon­kretne okoliczności wskazują, że oskarżony możeudaremnić wykonanie orzeczonej w przyszłości kary grzywny, środków karnych lub egzekucji zasądzonego odszkodowania.

Zabezpieczenia majątkowego dokonu­je się w przypadku istnienia dużego prawdopodobieństwa popełnienia zarzucanego czynu. Do takiego wniosku prowadzi brzmienie przepisu zawartego w art. 291 k.p.k. i zwrot „w razie zarzucania oskarżonemu po­pełnienia przestępstwa”. Konieczne jest więc ustalenie z dużym prawdo­podobieństwem, że kara grzywny czy środki karne zostaną wymierzone (za niewystarczające należy bowiem uznać samą możliwość orzeczenia kary grzywny) (Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. D. Świecki, Warszawa 2013, s. 906).

Z uwagi na dalece ingerujący w prawo własności charakter zabezpieczenia majątkowego podstawową zasadą przy zastosowaniu środka przymusu w postaci zabezpieczenia majątkowego jest adekwatność jego zastosowania rozumiana jako stosowanie środka tylko w przypadku, gdy z okoliczności sprawy wynika, że oskarżony może podjąć działania zmierzające do udaremnienia wykonania orzeczenia w przedmiocie kar i środków karnych o majątkowym charakterze lub zasądzonego roszczenia cywilnego (Komentarz do Kodeksu postępowania karnego red. Skorupka wyd. IV 2020, komentarz do art. 291 k.p.k. (za: )
A. Bulsiewicz, D. Kala, Zabezpieczenie majątkowe jako środek służący wykonalności przyszłego orzeczenia (w: ) Aktualne problemy (…). Zgodnie z wyrażoną zasadą adekwatności organ stosujący środek przymusu powinien odstępować od jego stosowania jeżeli ustalenia faktyczne poczynione w sprawie nie uzasadniają obawy, że oskarżony dobrowolnie nie wykona zasądzonych kar i środków karnych o charakterze majątkowym albo zasądzonego roszczenia, a przeciwnie, okoliczności sprawy wskazują, że wykonanie orzeczonych kar i środków karnych oraz wyegzekwowanie zasądzonego roszczenia nastąpi bez zastosowania zabezpieczenia majątkowego. (tak m. in. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 września 2011 r., sygn. akt II AKz 356/11, KZS 2011, Nr 10, poz. 32).

Zabezpieczenia majątkowego dokonuje się w sposób przewidziany w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, który w art. 747 k.p.c. wymienia następujące sposoby dokonania zabezpieczenia roszczeń pieniężnych:

1. zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego prawa majątkowego;
2. obciążenie nieruchomości obowiązanego hipoteką przymusową;
3. ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości, która nie ma urządzonej księgi wieczystej lub której księga wieczysta zaginęła lub uległa zniszczeniu;
4. obciążenie statku albo statku w budowie hipoteką morską;
5. ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu;
6. ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo częścią gospodarstwa rolnego obowiązanego.

Katalog sposób dokonania zabezpieczenia określony w art. 747 k.p.c. ma charakter zamknięty, skutkiem czego żaden inny sposób dokonania zabezpieczenia nie może zostać dokonany przez prokuratora. Wyjątkiem jest w tym zakresie art. 292 § 2 k.p.k. dotyczący zabezpieczenia przepadku poprzez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, który w tym przypadku może być ujawniony nie tylko w zbiorze dokumentów, ale również
w księdze wieczystej. Pamiętać przy tym należy, że zabezpieczenie majątkowe nie może być dokonane na rzeczach oraz prawach, co do których egzekucja została wyłączona
w oparciu o art. 750 w zw. z art. 829 i art. 831 k.p.c.

Postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym jest zaskarżalne. Podejrzanemu przysługuje prawo do złożenia zażalenia do sądu właściwego dla rozpoznania sprawy, za pośrednictwem prokuratora, który wydał zaskarżone postanowienie. Termin za złożenie zażalenia wynosi 7 dni i rozpoczyna swój bieg od momentu doręczenia podejrzanemu postanowienia
o zastosowaniu zabezpieczenia majątkowego. Zażalenie, pomimo, że kierowane jest
do sądu właściwego dla rozpoznania sprawy, zaadresować należy na adres prokuratury, której prokurator wydał zaskarżone postanowienie. Prokurator po otrzymaniu zażalenia może samodzielnie dokonać weryfikacji wydanego postanowienia i zmienić je po zapoznaniu się z treścią zażalenia. W przypadku uznania, że brak jest podstaw do zmiany podjętej decyzji procesowej, prokurator powinien przekazać zażalenie do rozpoznania sądu w ciągu 48 godzin od jego doręczenia.

Zabezpieczenie majątkowe może obowiązywać przez cały okres postępowania zarówno
przygotowawczego, jak również sądowego. Zważywszy na fakt, że postępowania karne nawet w stosunkowo prostych sprawach potrafią trwać wiele miesięcy, o ile nie wiele lat, istnieje ryzyko, że omawiane obciążenie majątkowe dotykać będzie podejrzanego, następnie oskarżonego, przez bardzo długi czas. Należy przy tym pamiętać, że zgodnie
z art. 293 § 2 k.p.k. i art. 291 § 4 k.p.k. rozmiar zabezpieczenia powinien odpowiadać jedynie potrzebom tego, co ma zabezpieczać, natomiast należy je uchylić niezwłocznie
w całości lub w części jeśli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane
w określonym rozmiarze lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby
w części. W orzecznictwie i doktrynie wskazuje się, że wydanie nawet nieprawomocnego wyroku uniewinniającego w pełni uzasadnia uchylenie dokonanego zabezpieczenia majątkowego. Niezależnie od powyższego, w toku postępowania karnego na zasadach określonych w przepisach kodeksu postępowania karnego podejrzany / oskarżony mogą składać wnioski o uchylenie zabezpieczenia majątkowego, które podlegają rozpoznaniu przez sąd. Na postanowienie sądu w przedmiocie wniosku o uchylenie zabezpieczenia majątkowego przysługuje zażalenie.

autor artykułu: Krzysztof Żołyński- adwokat