BLOKADA RACHUNKU BANKOWEGO

Blokada rachunku bankowego stanowi jeden z najbardziej uciążliwych środków prawnych wobec przedsiębiorców w postępowaniu karnym. W związku z faktem, że jest instrumentem dalece ingerującym w sferę prawa własności oraz konstytucyjne gwarancje praw obywateli wydaje się, że powinna być stosowana jedynie w wyjątkowych, uzasadnionych okolicznościami sprawy sytuacjach. Tymczasem, w polskim porządku prawnym funkcjonują przepisy umożliwiające organom ścigania zablokowanie rachunku bankowego z dnia na dzień i następnie utrzymywanie blokady przez wiele lat.

Brak możliwości swobodnego operowania posiadanymi środkami finansowymi prowadzić może do szeregu problemów, a ostatecznie spowodować lub przyczynić się do konieczności zakończenia prowadzonej działalności. W okresie stosowania blokady uprawniony do rachunku nie ma bowiem prawa dysponowania zgromadzonymi na nim środkami.

Ustawodawca przewidział możliwość zastosowania blokady rachunku bankowego w wielu różnych aktach prawnych, m.in. w ustawie – Prawo bankowe (art. 106 Prawa bankowego), ustawie o nadzorze nad rynkiem kapitałowym (art. 39) czy ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (art. 86). W dalszej części omówiona zostanie procedura zastosowania blokady rachunku bankowego na podstawie tzw. ustawy AML czyli ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu oraz szczegółowe kwestie związane z zastosowaniem blokady rachunku bankowego w oparciu o przepisy ustawy AML.

Zgodnie z przepisami ustawy AML w przypadku powzięcia uzasadnionego podejrzenia przez instytucję obowiązaną (najczęściej jest to bank, ewentualnie inna instytucja finansowa), że określona transakcja lub określone środki finansowe mogą mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu, instytucja obowiązana jest zobowiązana do niezwłocznego powiadomienia Generalnego Inspektora Informacji Finansowej.

Skutkiem takiego powiadomienia jest zablokowanie budzącej wątpliwości transakcji lub rachunku bankowego na czas 24 godzin. W ciągu wskazanych 24 godzin, liczonych od momentu potwierdzenia przyjęcia zawiadomienia, instytucja obowiązana nie może przeprowadzić transakcji, wobec której powzięła podejrzenie, że jest ona powiązana z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu, ani też nie może przeprowadzać żadnych operacji obciążających rachunek, wobec którego posiada opisane wątpliwości.

Generalny Inspektor może przekazać instytucji obowiązanej żądanie blokady rachunku na okres nie dłuższy niż 96 godzin, liczony od daty i godziny wskazanych w potwierdzeniu przyjęcia zawiadomienia. W tym czasie Generalny Inspektor powinien zweryfikować również, czy podejrzenia instytucji obowiązanej należy uznać za słuszne i czy blokada rachunku jest uzasadniona okolicznościami sprawy. Jednocześnie Generalny Inspektor zawiadamia prokuratora o możliwości podejrzenia popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, zaś prokurator może postanowieniem wstrzymać transakcję lub dokonać blokady rachunku bankowego na czas oznaczony, nie dłuższy niż 6 miesięcy.

W praktyce rzadko zdarza się, aby w przypadku powzięcia przez instytucję obowiązaną wątpliwości prawnych co do charakteru transakcji przeprowadzanych za pośrednictwem rachunku lub charakteru samych środków na nim zgromadzonych, środki te zostały odblokowane i nie zostało wydane postanowienie prokuratora o dokonaniu blokady.

Postanowienie o zastosowaniu blokady rachunku bankowego jest postanowieniem zaskarżalnym i podlegającym kontroli sądowej. Uprawniony do rachunku bankowego podlegającego blokadzie może w ciągu 7 dni od dnia doręczenia postanowienia o zastosowaniu blokady złożyć zażalenie na ww. postanowienie do sądu właściwego dla rozpoznania sprawy, za pośrednictwem prokuratora wydającego zaskarżone postanowienie.

Teoretycznie prokurator może na skutek wniesionego zażalenia uchylić w trybie autokontroli wydane postanowienie, ale sytuację taką traktować jako unikatową i wyłącznie w charakterze niejako odstępstwa od normy. W praktyce zażalenie, po jego nieuwzględnieniu przez prokuratora zostaje przekazane do rozpoznania przez sąd. Zaznaczyć jednak należy, że wniesienie zażalenia po pierwsze nie wstrzymuje wykonania postanowienia prokuratora, po drugie jego rozpatrzenie może zająć wiele miesięcy.

Niestety nawet w przypadku upływu terminu określonego w postanowieniu prokuratora, a więc maksymalnie 6 miesięcy, mało prawdopodobnym jest odzyskanie dostępu do rachunku i możliwości dysponowania zgromadzonymi na nim środkami. Blokada rachunku bankowego upada bowiem w przypadku, gdy przed upływem terminu wskazanego w postanowieniu o dokonaniu blokady prokurator nie wyda kolejnego postanowienia – o zabezpieczeniu majątkowym albo w przedmiocie dowodów rzeczowych.

Podobnie jak w przypadku zażalenia na postanowienie o dokonaniu blokady rachunku bankowego, również opisane powyżej postanowienia są zaskarżalne, natomiast podniesione wcześniej wątpliwości w odniesieniu do ich skuteczności, również w zakresie zażalenia na postanowienie o uznaniu środków zgromadzonych na rachunku bankowym za dowody rzeczowe, pozostają aktualne.

Przedłużanie blokady rachunków bankowych przez prokuratorów poprzez wydawanie postanowień uznających środki zgromadzone na rachunku bankowym za dowody rzeczowe stanowi niestety powszechną praktykę organów ścigania, pozwalającą prokuratorowi na pozbawienie możliwości dostępu do rachunku bankowego na okres postępowania sądowego, co w oczywisty sposób powoduje wywarcie jeszcze większego nacisku najczęściej na podejrzanego lub następczo już oskarżonego.

Opisana powyżej praktyka budziła poważne wątpliwości w doktrynie prawa karnego procesowego, jak również wśród uczestników obrotu gospodarczego. Podnoszone wątpliwości związane były ze skutkami prawnymi zastosowania przez organy procesowe instytucji blokady rachunku bankowego oraz zasadności swoistego przekwalifikowania środków pieniężnych znajdujących się na rachunku bankowym jako dowody rzeczowe i zatrzymania ich do zakończenia postępowania, potencjalnie bez przedstawienia podejrzanemu zarzutów i w efekcie nie występowania przez właściciela lub dysponenta rachunku w charakterze strony postępowania.

Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy w uchwałach wydanych w sprawach o sygn. akt I KZP 1/21 oraz I KZP 3/21 rozstrzygnął, że środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym nie mogą zostać uznane za dowody rzeczowe, ponieważ nie posiadają cech fizycznych i nie mogą stanowić przedmiotu oględzin (KZP I 1/21). W ocenie Sądu Najwyższego przedstawionym w ww. uchwałach środki zgromadzone na rachunku bankowym nie mają tych cech, gdyż nie istnieją jako rzeczy – przedmioty, są wyłącznie zapisami w systemie teleinformatycznym.

Zapisem informatycznym, któremu nie odpowiada żaden konkretny przedmiot – banknot, który mógłby zostać poddany oględzinom. Ponadto, Sąd Najwyższy rozstrzygnął, że wydanie postanowienia w przedmiocie dowodów rzeczowych w sytuacji, w której nie doszło do przedstawienia zarzutów ma charakter niezasadny, ponieważ „bez konieczności przejścia postępowania karnego z fazy in rem w fazę in personam, istniałaby możliwość nieograniczonego w czasie pozbawienia jednego z najważniejszych atrybutów prawa własności. Przyjęcie takiego rezultatu wykładni analizowanego przepisu (art. 106a Prawa bankowego) wydaje się w większym stopniu nieracjonalne, niż przyjęcie, iż końcowa część tego przepisu zawiera normę pustą” (I KZP 3/21, z zastrzeżeniem, ze uchwała ta zapadła w odniesieniu do ustawy Prawo bankowe).

Orzecznictwo Sądu Najwyższego porządkujące materię przedłużania blokad rachunków bankowych ponad termin oznaczony w postanowieniu o dokonaniu blokady wbrew pozorom nie spowodowało jednak zmiany w praktyce organów ścigania.

Na skutek wydania ww. uchwał ustawodawca wprowadził nowelizację m. in. Kodeksu postępowania karnego tj. ustawę z dnia 17 grudnia 2021 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z powołaniem Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości, efektem której wprowadzony został m. in. aktualnie obowiązujący art. 236b kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którym dopuszczalne jest uznanie także środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym za rzeczy, a w konsekwencji również stosowanie wielomiesięcznych czy wręcz wieloletnich blokad rachunków bankowych. Jakkolwiek ustawodawca wprowadził ww. regulację w jawnej kontrze do orzecznictwa Sądu Najwyższego, w praktyce doprowadziła ona do przyjęcia w praktyce sądowej stanowiska, zgodnie z którym przedłużanie blokady rachunku za pomocą wydania postanowienia o uznaniu zablokowanych środków za dowody rzeczowe jest dopuszczalne, ponieważ znajduje ona oparcie w przepisach prawa powszechnie obowiązującego.

Jednocześnie, nawet w okresie obejmującym czas pomiędzy wydaniem ww. uchwał przez Sąd Najwyższy, a wejściem w życie ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku z powołaniem Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości, tj. w czasie w którym teoretycznie praktyka polegająca na przedłużaniu blokady rachunku bankowego poprzez uznanie środków na nim zgromadzonych za dowody rzeczowe nie była dopuszczalna, a więc wszelkie takowe postanowienia powinny ulec uchyleniu z uwagi na ich niezgodność z ówcześnie obowiązującym stanem prawnym, sądy powszechnie uznają, że stosowanie opisanego mechanizmu przedłużania blokady jest dopuszczalne.

W tym zakresie sądy powołują się m. in. na uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2016 r., sygn. akt I KZP 10/16 czy uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2016 r., sygn. akt IV KZ 38/16 zgodnie, z którym zmiana przepisów postępowania – a więc również art. 236b k.p.k. – ma zastosowanie również do spraw będących w toku, tj. „chwyta je w locie”. Dodatkowo Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 maja 2022 r., sygn. akt I KZP 7/21 uznał, że przepisy m. in. ustawy o przeciwdziałaniu praniu brudnych pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu stosuje się w nowym brzmieniu również w sprawach, w których wstrzymanie transakcji lub blokada rachunku zostały zastosowane przed dniem wejścia w życie tych przepisów.

Stosowanie blokady rachunku bankowego ma zatem charakter niezwykle kontrowersyjny, ale dzieje się to dość często. Trudno bowiem oczekiwać, aby organy ścigania nie korzystały z instrumentu prawnego przekazanego im przez ustawodawcę.

W związku z powyższym uzasadnionym jest oczekiwanie wyjątkowej skrupulatności w dokonywaniu przez sąd kontroli stosowania omawianych instrumentów tj. tak możliwości zablokowania rachunku bankowego, jak również uznania środków na nim zgromadzonych za dowody rzeczowe. Niezależnie od powyższego, koniecznym jest wprowadzenie regulacji

prawnych pozwalających za zabezpieczenie sfery praw i wolności uprawnionych do korzystania z rachunku bankowego, w szczególności tych, którzy nie są przedmiotem zainteresowania organów ścigania. Jednak do momentu wprowadzenia oczekiwanej zmiany w przepisach uznać należy, że obywatel może nie znać dnia ani godziny, w którym pozostanie bez dostępu do swojego rachunku bankowego i stan ten może utrzymywać się przez długi czas.